Thánh địa Sanchi – trung tâm Phật giáo miền Trung Ấn

Trên ngọn đồi thanh tịnh thuộc làng Sanchi (bang Madhya Pradesh, miền Trung Ấn Độ), hơn 2.200 năm trước, vua A Dục đã cho dựng nên quần thể tháp Phật giáo vĩ đại. Nơi đây gắn với hoàng hậu Devi (Vedisa Mahadevi) – người vợ đầu tiên của vua, vốn xuất thân từ thành Vidisha gần đó. Chính Devi đã khuyên vua chọn Sanchi làm chốn dựng tháp: vừa gần quê bà, vừa là vùng đất yên bình, thuận tiện cho Tăng đoàn cư trú và hoằng pháp. Từ nhân duyên ấy, vào thế kỷ 3 trước Công nguyên, vua A Dục cho xây Đại tháp Sanchi (Stupa số 1) để thờ xá lợi Phật. Không chỉ là hành động sùng kính, đây còn là chiến lược hoằng pháp quan trọng: từ Sanchi, giáo lý được lan tỏa đến khắp miền Trung Ấn, dọc theo các tuyến giao thương. Những hình chạm khắc trên cổng đá (Torana) kể lại cuộc đời Đức Phật và các chuyện Tiền thân (Jataka) trở thành “kinh sách bằng hình ảnh”, giúp mọi tầng lớp nhân dân đều có thể tiếp cận giáo pháp, kể cả những người chưa biết chữ.

Trải qua các triều đại Shunga, Satavahana và Gupta, Sanchi được mở rộng thành một quần thể với nhiều tháp lớn nhỏ, tu viện và trụ đá A Dục. Trong suốt hơn một thiên niên kỷ, nơi đây là trung tâm Phật giáo lớn nhất miền Trung Ấn, vừa là thánh địa hành hương, vừa là học viện cho chư Tăng.

Sau thế kỷ 12, khi Phật giáo suy tàn tại Ấn Độ, Sanchi rơi vào hoang phế. Tuy nhiên, nhờ vị trí xa trung tâm xung đột, nhiều công trình vẫn được giữ gần nguyên vẹn. Đến thế kỷ 19, các nhà khảo cổ Ấn – Anh khai quật và phục hồi, trả lại diện mạo cho thánh địa. Năm 1989, UNESCO công nhận Sanchi là Di sản Thế giới, đưa nơi đây trở thành minh chứng sống động về sự hình thành và phát triển của Phật giáo Ấn Độ. Ngày nay, Sanchi không chỉ còn là di tích khảo cổ, mà vẫn là địa điểm hành hương linh thiêng. Khách thập phương khi đi nhiễu quanh tháp, lắng nghe tiếng chuông gió trong nắng sớm, như được kết nối với hàng triệu bước chân Phật tử qua bao thế kỷ. Sanchi thực sự là biểu tượng của sự trường tồn và lan tỏa giáo pháp từ Ấn Độ ra khắp châu Á

Các tháp chính trong quần thể Sanchi:
• Đại Tháp số 1 (Great Stupa): Thờ xá lợi Phật, có bốn Torana chạm khắc tuyệt mỹ.
• Tháp số 2: Nổi tiếng với phù điêu Phật giáo sơ kỳ, không có tượng Phật trực diện.
• Tháp số 3: Thờ xá lợi hai đại đệ tử Xá Lợi Phất và Mục Kiền Liên.
• Các tháp phụ & tu viện: Rải rác quanh đồi, phản ánh sự phát triển liên tục của Tăng đoàn.
• Trụ đá A Dục: Mang hình sư tử bốn đầu và chiếu chỉ khuyến thiện.

ĐẠI BẢO THÁP SỐ 1 (Great Stupa)

Đại bảo tháp số 1 - click để phóng to

Tháp số 2 – Bảo tàng phù điêu Phật giáo sơ kỳ đầu

Tháp số 2 nằm ở sườn đồi phía tây Sanchi, có niên đại khoảng thế kỷ 2 trước Công nguyên, được xem là một trong những công trình sớm nhất mang phong cách Phật giáo aniconic (không khắc tượng Phật trực diện). Bên trong tháp không thờ Xá lợi Phật mà chủ yếu chứa các di vật và tro cốt liên quan đến bậc Thánh tăng, còn phần bên ngoài nổi tiếng nhờ hệ thống phù điêu chạm khắc trên lan can đá (vedikā). Đây là nơi xuất hiện nhiều biểu tượng đặc trưng như bánh xe Pháp luân, cây bồ đề, dấu chân Phật, hình ảnh stupa và các cảnh Jātaka, phản ánh tư tưởng “tôn kính Phật qua biểu tượng” của thời kỳ đầu. Với bố cục dày đặc, Tháp số 2 trở thành kho tư liệu hình ảnh vô giá, giúp người dân bình thường dễ dàng tiếp cận giáo pháp thông qua câu chuyện bằng đá. Ý nghĩa của tháp không chỉ nằm ở giá trị tôn giáo, mà còn ở phương diện nghệ thuật – đánh dấu sự hình thành ngôn ngữ điêu khắc Phật giáo Ấn Độ, mở đường cho phong cách Sanchi tiếp tục lan tỏa ở các tháp sau này.

Tháp số 2 - click để phóng to

Tháp số 3 – Nơi tôn thờ xá lợi hai vị đại đệ tử tử Xá Lợi Phất và Mục Kiền Liên

Tháp số 3 nằm gần Đại Tháp số 1, được xây dựng vào cuối thế kỷ 2 trước Công nguyên và gắn liền với sự sùng kính dành cho hai vị đại đệ tử của Đức Phật: ngài Xá Lợi Phất (Śāriputra) và ngài Mục Kiền Liên (Maudgalyāyana). Bên trong tháp từng lưu giữ xá lợi tro cốt của hai ngài, được phát hiện khi khai quật vào thế kỷ 19. Về kiến trúc, Tháp số 3 có quy mô nhỏ hơn Đại Tháp, nhưng vẫn giữ hình thức chuẩn mực: khối bán cầu (anda), bệ lan can để đi nhiễu, cùng một cổng đá (torana) duy nhất ở phía nam, chạm khắc các cảnh Phật giáo tương tự Đại Tháp. Ý nghĩa của tháp không chỉ nằm ở việc tôn trí xá lợi, mà còn nhắc nhở người hành hương về truyền thống trí tuệ và thần thông của hai bậc đệ tử lớn, qua đó làm nổi bật tính kế thừa và truyền thừa giáo pháp trong cộng đồng Phật tử thời kỳ đầu. Ngày nay, Tháp số 3 vẫn là điểm đến quan trọng trong quần thể Sanchi, bổ sung cho bức tranh toàn diện về sự phát triển Phật giáo tại miền Trung Ấn.

Tháp số 3 - click để phóng to

Các tháp phụ và tu viện – Dấu ấn phát triển của Tăng đoàn qua nhiều thế kỷ

Ngoài ba tháp chính, Sanchi còn có hàng loạt tháp phụ nhỏ và nền tu viện (vihāra) rải rác khắp sườn đồi, hình thành trong nhiều giai đoạn khác nhau từ thời Maurya đến Gupta. Các tháp phụ chủ yếu được xây dựng để tôn trí xá lợi hoặc kỷ niệm công hạnh của chư Tăng, quy mô khiêm tốn hơn nhưng vẫn giữ cấu trúc chuẩn gồm khối bán cầu, bệ và đường đi nhiễu. Một số tháp mang dấu ấn kiến trúc đơn sơ, phản ánh giai đoạn sơ khai của nghệ thuật Phật giáo, trong khi những tháp muộn hơn có thêm chi tiết tinh xảo theo phong cách Gupta. Song song với đó, các tu viện bằng gạch và đá được dựng ngay gần tháp, là nơi Tăng đoàn cư trú, học tập và hành trì. Tàn tích của phòng ngủ, giảng đường và sân vuông trung tâm cho thấy mô hình sinh hoạt tập thể của Tăng sĩ thời cổ. Sự hiện diện của nhiều công trình nhỏ bên cạnh tháp lớn minh chứng cho quá trình phát triển liên tục của cộng đồng Phật tử, từ việc tôn thờ xá lợi cho đến xây dựng môi trường học pháp – hành pháp, biến Sanchi thành một trung tâm Phật giáo sống động và bền vững suốt hơn một thiên niên kỷ.

Trụ đá vua A dục - click để phóng to

ảnh chụp khu bảo tháp từ trên cao - click để phóng to

ảnh chụp di tích đền số 17 - click để phóng to

📘Đọc thêm về Tháp Sanchi:Wiki về khu bảo tháp Sanchi

📘 Đọc toàn văn cuốn sách Đức Phật Lịch Sử để hiểu hơn về Đức Phật và Lịch sử Phật Giáo!: Đức Phật Lịch Sử (bản PDF)

📥 Tải về bản PDF